Walter Benjamin: "Ο συγγραφέας ως παραγωγός" (ΙΙ)

Αναδημοσίευση από το Lenin Reloaded

Με τα προηγούμενα, ελπίζω να έδειξα πως η αντίληψη του συγγραφέα ως παραγωγού πρέπει να φτάσει ως τον Τύπο. Μέσα από το παράδειγμα του Τύπου, ή τουλάχιστον του σοβιετικού Τύπου, βλέπουμε πως η τεράστια διαδικασία συγχώνευσης για την οποία μίλησα δεν καταστρέφει απλώς τον συμβατικό διαχωρισμό μεταξύ ειδών, μεταξύ συγγραφέα και ποιητή, μελετητή και εκλαϊκευτή, αλλά αμφισβητεί ακόμα και τον διαχωρισμό ανάμεσα σε συγγραφέα και αναγνώστη. Ο Τύπος είναι το πιο καθοριστικό σημείο αναφοράς στη διαδικασία αυτή, και για τον λόγο αυτόν κάθε προσπάθεια να αναλογιστούμε τον συγγραφέα ως παραγωγό θα πρέπει να εκτείνεται ως τον Τύπο και να τον περιλαμβάνει. Αλλά δεν μπορεί να σταματάει εκεί. Διότι, όπως γνωρίζουμε, η εφημερίδα στην δυτική Ευρώπη δεν εκπροσωπεί ακόμη ένα αυθεντικό όργανο παραγωγής στα χέρια του συγγραφέα. Εξακολουθεί να ανήκει στο κεφάλαιο. Εφόσον απ' τη μία η εφημερίδα παραμένει, από τεχνική άποψη, η πιο σημαντική στρατηγική θέση του συγγραφέα και εφόσον, από την άλλη, η θέση αυτή βρίσκεται στα χέρια του εχθρού, δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει αν η προσπάθεια του συγγραφέα να κατανοήσει τον κοινωνικό χαρακτήρα της φύσης του, τα τεχνικά του μέσα και το πολιτικό του καθήκον, αντιμετωπίζει τις τρομερότερες δυσκολίες. 

Μια από τις καθοριστικές εξελίξεις στη Γερμανία κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας ήταν ότι πολλά από τα παραγωγικά της μυαλά υπέστησαν μια επαναστατική εξέλιξη σε ό,τι αφορά την νοοτροπία τους υπό την πίεση των οικονομικών συνθηκών. Την ίδια όμως ώρα δεν ήταν σε θέση να σκεφτούν το ζήτημα του έργου τους, της σχέσης του με τα μέσα παραγωγής και την τεχνική του, με πραγματικά επαναστατικό τρόπο. Όπως βλέπετε, μιλάω για την ούτως καλούμενη αριστερή διανόηση η οποία, στη Γερμανία, βρίσκεται στο κέντρο των σημαντικών λογοτεχνικών και πολιτικών κινημάτων της τελευταίας δεκαετίας. Θα ήθελα να ξεχωρίσω δύο από αυτά τα κινήματα, τον Ακτιβισμό και την Νέα Αντικειμενικότητα (Neue Sachlichkeit), ώστε να δείξω μέσα από το παράδειγμά τους ότι η πολιτική δέσμευση, όσο επαναστατική κι αν φαίνεται, λειτουργεί αντεπαναστατικά για όσο ο συγγραφέας αντιλαμβάνεται την αλληλεγγύη του με το προλεταριάτο μόνο στον νου και όχι ως παραγωγός.

Το σύνθημα το οποίο συνοψίζει τους ισχυρισμούς της Ακτιβιστικής ομάδας είναι η "λογοκρατία", ή, για να το μεταφράσουμε στην καθομιλουμένη, η κυριαρχία του νου. Αυτό τείνει να γίνει αντιληπτό ως ο κανόνας των "ανθρώπων του πνεύματος", των διανοουμένων. Πράγματι, η ιδέα των "ανθρώπων του πνεύματος" έχει γίνει αποδεκτή από την αριστερή διανόηση και κυριαρχεί στα πολιτικά της μανιφέστο, από τον Χάινριχ Μαν ως τον Ντέμπλιν. Προφανώς, η έννοια αυτή δημιουργήθηκε χωρίς να δοθεί καμία σημασία στην θέση της διανόησης στην διαδικασία παραγωγής. Ο ίδιος ο Χίλερ, ο θεωρητικός του Ακτιβισμού, δεν επιθυμεί να γίνει κατανοητή η έννοια των "ανθρώπων του πνεύματος" ως συνώνυμη με τα "μέλη κάποιων επαγγελμάτων" αλλά με τους "εκπροσώπους ενός χαρακτηρολογικού τύπου." Φυσικά, αυτός ο χαρακτηρολογικός τύπος καταλαμβάνει ως τέτοιος μια θέση ανάμεσα στις τάξεις. Περιλαμβάνει έναν οποιονδήποτε αριθμό ιδιωτών χωρίς να προσφέρει την παραμικρή βάση για την οργάνωσή τους σε μια συλλογικότητα. Όταν ο Χίλερ διατυπώνει την απόρριψή του των διάφορων κομματικών ηγετών, παραδέχεται ότι μπορεί να έχουν πολλά πλεονεκτήματα σε σχέση με τον ίδιο. Μπορεί να "έχουν περισσότερες γνώσεις σημαντικών πραγμάτων...να μιλούν καλύτερα τη γλώσσα του λαού...να πολεμούν πιο θαρραλέα" από τον ίδιο, αλλά παραμένει βέβαιος για ένα πράγμα: "η σκέψη τους περιέχει περισσότερα σφάλματα." Τολμώ να πω πως έτσι είναι· αλλά ποια αξία έχει αυτό αν το σημαντικό πράγμα σε ό,τι αφορά την πολιτική δεν είναι η ιδιωτική σκέψη αλλά, όπως το έθεσε κάποτε ο Μπρεχτ, η τέχνη του να σκέφτεσαι μέσα στο μυαλό των άλλων;** Ο Ακτιβισμός προσπάθησε να αντικαταστήσει την υλιστική διαλεκτική με την αξία της συνηθισμένης κοινής λογικής που δεν ορίζεται με ταξικούς όρους. Στην καλύτερη, "οι άνθρωποι του πνεύματός" του εκπροσωπούν μια ορισμένη συμπεριφορά. Με άλλα λόγια: η αρχή πάνω στην οποία βασίζεται αυτή η ομάδα είναι η ίδια αντιδραστική· δεν είναι λοιπόν άξιον απορίας ότι η επίδραση της ομάδας δεν ήταν ποτέ επαναστατική.

Η επικίνδυνη αρχή πίσω από μια τέτοια μέθοδο δημιουργίας μιας ομάδας συνεχίζει όμως να βρίσκεται σε λειτουργία. Την είδαμε σε λειτουργία όταν ο Ντέμπλιν δημοσίευσε το Wissen und Verändern (Να γνωρίζεις και να αλλάζεις) πριν τρία χρόνια. Όπως θυμόμαστε όλοι, το κείμενο αυτό πήρε τη μορφή της απάντησης σε έναν νεαρό --ο Ντέμπλιν τον ονομάζει Herr Hocke-- ο οποίος είχε απευθυνθεί στον διάσημο συγγραφέα με το ερώτημα: "Τι να κάνουμε;" Ο Ντέμπλιν προσκαλεί τον Herr Hocke να στηρίξει τον στόχο του σοσιαλισμού, αλλά με προϋποθέσεις μάλλον αμφισβητήσιμες. Για τον Ντέμπλιν, ο σοσιαλισμός είναι "ελευθερία, αυθόρμητη διασύνδεση των ανθρώπων, άρνηση κάθε περιορισμού, εξέγερση ενάντια στην αδικία και στου περιορισμούς· είναι ανθρωπιά, ανεκτικότητα και ειρηνικές προθέσεις." Όπως και νά 'χει, εκλαμβάνει αυτόν τον σοσιαλισμό ως το σημείο εκκίνησης για μια καθολική επίθεση στην θεωρία και την πρακτική του ριζοσπαστικού εργατικού κινήματος. "Τίποτε", γράφει ο Ντέμπλιν, "δεν μπορεί να αναπτυχθεί μέσα από κάτι άλλο, εκτός κι αν είναι ήδη μέσα σ' αυτό: από την δολοφονικά επιδεινωμένη ταξική πάλη μπορεί να προκύψει δικαιοσύνη, αλλά όχι σοσιαλισμός." "Εσείς, αγαπητέ μου κύριε" --έτσι διατυπώνει την συμβουλή που δίνει στον Herr Hocke ο Ντέμπλιν, τόσο για τον λόγο αυτό όσο και για άλλους-- "δεν μπορείτε να ενωθείτε με το προλεταριακό μέτωπο και να δώσετε πρακτικό χαρακτήρα στην διαβεβαίωση με την οποία απαντάτε επί της αρχής στην πάλη (του προλεταριάτου). Θα πρέπει να περιοριστείτε στην έγκριση αυτής της πάλης με συναίσθημα και με λύπη· διότι θα πρέπει να γνωρίζετε ότι αν κάνετε κάτι παραπάνω, τότε μια τρομερά σημαντική θέση θα μείνει κενή...η αρχική κομμουνιστική θέση της ατομικής ανθρώπινης ελευθερίας, της αυθόρμητης αλληλεγγύης και ενότητας των ανθρώπων...Αυτή, αγαπητέ μου κύριε, είναι η μόνη θέση που σας αρμόζει." Εδώ γίνεται σαφές πού οδηγεί η έννοια του "ανθρώπου του πνεύματος" ως τύπου ανθρώπου που ορίζεται σύμφωνα με τις απόψεις του, τις προθέσεις του και τις τάσεις του, αλλά όχι σύμφωνα με την θέση του στην διαδικασία της παραγωγής. Αυτός ο άνθρωπος, λέει ο Ντέμπλιν, θα πρέπει να βρει τη θέση του στο πλευρό του προλεταριάτου. Αλλά τι είδους θέση είναι αυτή; Είναι η θέση αυτού που έχει αγαθές προθέσεις, του ιδεολογικού πάτρωνα. Μια ανέφικτη θέση. Κι έτσι επιστρέφουμε στην θέση που προτείναμε στην αρχή: η θέση του διανοούμενου στην ταξική πάλη μπορεί να καθοριστεί, ή ακόμα καλύτερα να επιλεγεί, μόνο στη βάση της θέσης του μέσα στη διαδικασία παραγωγής.

Ο Μπρεχτ επινόησε τη φράση "λειτουργικός μετασχηματισμός" (Umfunktionierung) για να περιγράψει τον μετασχηματισμό των μορφών και των μέσων παραγωγής από μια προοδευτική διανόηση -- μια διανόηση που την ενδιαφέρει η απελευθέρωση των μέσων της παραγωγής και η οποία είναι κατά συνέπεια ενεργός στην ταξική πάλη. Ο Μπρεχτ ήταν ο πρώτος που απήυθυνε στους διανοούμενους την μακρόπνοη απαίτηση να μην δίνουν τροφή στον παραγωγικό μηχανισμό χωρίς ταυτόχρονα, και μέσα στα όρια του εφικτού, να αλλάζουν τον μηχανισμό αυτό προς την κατεύθυνση του σοσιαλισμού. "Η δημοσίευση των Versuche",  διαβάζουμε στην εισαγωγή του συγγραφέα στη σειρά κειμένων που δημοσιεύτηκαν με αυτόν τον τίτλο, "σηματοδοτεί ένα σημείο στο οποίο κάποια έργα δεν έχουν τόσο την πρόθεση να αναπαραστήσουν ατομικές εμπειρίες (δηλαδή να έχουν τον χαρακτήρα ολοκληρωμένων έργων), όσο τον στόχο να χρησιμοποιήσουν (να μετασχηματίσουν) κάποιους υφιστάμενους θεσμούς και ινστιτούτα." Το ζητούμενο δεν είναι η πνευματική αναγέννηση που διατυμπανίζουν οι φασίστες. Αυτό που προτείνεται είναι η τεχνική καινοτομία. Θα επιστρέψω στο θέμα αυτό αργότερα. Εδώ, θα ήθελα να περιοριστώ στο να αναδείξω την καθοριστική διαφορά ανάμεσα στην απλή τροφοδότηση του παραγωγικού μηχανισμού και στον μετασχηματισμό του. Θα ήθελα να κάνω μια εισαγωγή στις παρατηρήσεις μου πάνω στην Νέα Αντικειμενικότητα δια της πρότασης ότι η τροφοδότηση του παραγωγικού μηχανισμού χωρίς την προσπάθεια, μέσα στα όρια του εφικτού, να τον μετασχηματίσουμε, είναι μια πολύ αμφισβητήσιμη διαδικασία ακόμα και όταν το υλικό που τροφοδοτούμε μοιάζει να είναι επαναστατικής φύσης. Διότι αντιμετωπίζουμε το γεγονός --για το οποίο δεν έχουμε έλειμμα αποδείξεων στη Γερμανία της τελευταίας δεκαετίας-- ότι ο αστικός μηχανισμός της παραγωγής και της δημοσίευσης έχει την ικανότητα να απορροφά αντί να διαχέει έναν εκπληκτικό αριθμό από επαναστατικές θεματικές χωρίς ποτέ να θέσει στα σοβαρά υπό αμφισβήτηση την δική του παρατεινόμενη ύπαρξη ή αυτή της τάξης που είναι η ιδιοκτήτριά του. Σε κάθε περίπτωση, αυτό παραμένει αλήθεια όσο ο μηχανισμός τροφοδοτείται από συγγραφείς του συρμού, έστω και επαναστατικούς συγγραφείς του συρμού. Και ορίζω ως συγγραφέα του συρμού κάποιον ο οποίος αρνείται, ως ζήτημα ρχής, να βελτιώσει τον μηχανισμό παραγωγής κι έτσι να τον αρπάξει από την άρχουσα τάξη προς όφελος του σοσιαλισμού. Ισχυρίζομαι επίσης ότι ένα σημαντικό τμήμα της ούτως καλούμενης αριστερής λογοτεχνίας δεν είχε καμία άλλη κοινωνική λειτουργία από την διαρκή εξαγωγή νέων εφέ ή αισθήσεων από αυτή την κατάσταση, προς διασκέδαση του κοινού. Πράγμα το οποίο με φέρνει στην Νέα Αντικειμενικότητα. Αυτό το κίνημα ξεκίνησε τη μόδα του ρεπορτάζ. Ας αναρωτηθούμε ποιανού τα συμφέροντα προωήθηκαν από την τεχνική αυτή.

Επιτρέψτε μου να συγκεντρωθώ, για να είμαι περισσότερο ξεκάθαρος, στο φωτογραφικό ρεπορτάζ. Ό,τι ισχύει για αυτό μπορεί να μεταφερθεί και στην λογοτεχνική εκδοχή. Και τα δύο οφείλουν την εντυπωσιακή τους ανάπτυξη στις τεχνικές δημοσίευσης -- στο ραδιόφωνο και τον εικονογραφημένο Τύπο. Ας επιστρέψουμε με την σκέψη μας στον Ντανταϊσμό. Η επαναστατική δύναμη του Ντανταϊσμού βασιζόταν στον έλεγχο της τέχνης από τη σκοπιά της αυθεντικότητάς της. Έφτιαχνες νεκρές φύσεις από εισιτήρια, μασούρια κλωστής, αποτσίγαρα και τα ανακάτευες με εικονογραφικά στοιχεία. Έβαζες ένα κάδρο γύρω από το σύνολο. Και με τον τρόπο αυτόν έλεγες στο κοινό: κοιτάξτε, το κάδρο σας καταστρέφει τον χρόνο· το ελάχιστο αυθεντικό θραύσμα της καθημερινής ζωής λέει περισσότερα από ό,τι η ζωγραφική. Όπως το ματωμένο δακτυλικό αποτύπωμα του δολοφόνου πάνω σε μια σελίδα λέει περισσότερα από ό,τι οι λέξεις που είναι τυπωμένες πάνω της. Ένα σημαντικό τμήμα αυτής της επαναστατικής στάσης πέρασε στο φωτομοντάζ. Σκεφτείτε απλώς τα έργα του Τζον Χάρτφιλντ, του οποίου η τεχνική μεταμόρφωσε το εξώφυλλο βιβλίου σε πολιτικό εργαλείο. Αλλά τώρα ας ακολουθήσουμε την κατοπινή εξέλιξη της φωτογραφίας. Τι βλέπουμε; Έχει γίνει όλο και πιο λεπταίσθητη, όλο και πιο μοντέρνα, και το αποτέλεσμα είναι ότι τώρα δεν είναι εφικτό να φωτογραφήσει κανείς μια παράγκα ή ένα σωρό σκουπίδια χωρίς να τα μετουσιώσει. Για να μην αναφερθούμε σε ένα φράγμα ποταμού ή ένα εργοστάσιο ηλεκτρικών καλωδίων. Μπροστά σ' αυτά, η φωτογραφία τώρα μπορεί μόνο να πει: "Τι ωραία." Ο κόσμος είναι ωραίος -- αυτός είναι ο τίτλος του γνωστού εικονογραφημένου βιβλίου του Renger-Patzsch, όπου βρίσκουμε τη φωτογραφία της Νέας Αντικειμενικότητας στην αποκορύφωσή της. Έχει πετύχει να μετατρέψει την ίδια την άθλια φτώχεια σε αντικείμενο απόλαυσης, εφόσον την χειρίζεται με έναν μοδάτο, τεχνικά τέλειο τρόπο. Διότι αν η οικονομική λειτουργία της φωτογραφίας είναι να προσφέρει στις μάζες, μέσα από την μοδάτη επεξεργασία, με υλικό το οποίο πρωτύτερα ξέφευγε από τη μαζική κατανάλωση --την Άνοιξη, τις διασημότητες, τις ξένες χώρες-- τότε μια από τις πολιτικές της λειτουργίες είναι να ανανεώσει τον κόσμο όπως είναι από τα μέσα, δηλαδή με μοδάτες τεχνικές.

Εδώ έχουμε ένα παράδειγμα του τι σημαίνει να τροφοδοτείς έναν παραγωγικό μηχανισμό χωρίς να τον μετασχηματίζεις. Ο μετασχηματισμός του θα σήμαινε την κατεδάφιση ενός από τα όρια, την υπέρβαση μίας από τις αντιφάσεις που παρεμποδίζουν την παραγωγική ικανότητα της διανόησης. Αυτό το οποίο πρέπει να απαιτούμε από τον φωτογράφο είναι η ικανότητα να βάλει μια τέτοια λεζάντα κάτω από την φωτογραφία του ώστε να τη διασώσει από τα νύχια της μόδας και να της δώσει μια επαναστατική αξία χρήσης. Και θα δώσουμε μεγαλύτερη έμφαση στην απαίτηση αυτή αν εμείς, ως συγγραφείς, αρχίσουμε οι ίδιοι να βγάζουμε φωτογραφίες. Εδώ και πάλι, λοιπόν, η τεχνική πρόοδος είναι για τον συγγραφέα ως παραγωγό η βάση της πολιτικής του προόδου. Με άλλα λόγια, η διανοητική παραγωγή δεν μπορεί να γίνει πολιτικά χρήσιμη ώσπου να ξεπεραστούν οι διαφορετικές σφαίρες ικανοτήτων στις οποίες, σύμφωνα με την αστική οπτική, χρωστά την τάξη της η διαδικασία της διανοητικής παραγωγής. Πιο σωστά, τα όρια των ικανοτήτων πρέπει να ξεπεραστούν από κάθε μια από τις παραγωγικές δυνάμεις τις οποίες δημιουργήθηκαν για να χωρίζουν, και οι οποίες πρέπει να δρουν συνδυασμένα. Όταν έχει την εμπειρία της αλληλεγγύης του με το προλεταριάτο, ο συγγραφέας ως παραγωγός έχει την εμπειρία,  ταυτόχρονα και άμεσα, της αλληλεγγύης του με ορισμένους άλλους παραγωγούς που ως τότε είχαν μικρή σημασία για αυτόν.