ΤΕΚ: Μια προσέγγιση της παραγωγής και απεύθυνσης σύγχρονου πολιτικού τραγουδιού*

Την Παρασκευή 22.11.2013, διοργανώθηκε εκ μέρους του Κοινωνικού Πολιτιστικού Κέντρου Βύρωνα στη Λαμπηδόνα, συζήτηση για το πολιτικό τραγούδι. Στη συζήτηση η οποία κράτησε πάνω από δύο ώρες, συμμετείχαν γύρω στα 50 άτομα. Ακολούθησε συναυλία με τις hip hop Μπάντες "Belladona" και "Φράξια". Δημοσιεύουμε την αρχική τοποθέτηση της ΤΕΚ.

Εκ μέρους της ΤΕΚ θέλουμε να ευχαριστήσουμε το Κοινωνικό-Πολιτιστικό Κέντρο Βύρωνα για την πρόσκληση σε αυτή τη συζήτηση. Για όσους δε γνωρίζουν την ΤΕΚ, είμαστε μια συλλογικότητα εργαζομένων-καλλιτεχνών που ξεκινήσαμε από αυτές τις γειτονιές πριν από 5 χρόνια. Στην αρχή είμασταν μόνο μουσικοί αλλά τώρα η σύνθεσή μας έχει εμπλουτιστεί και από άλλες τέχνες. Προσπαθούμε να αναπτύξουμε καλλιτεχνική-κινηματική δράση, και ταυτόχρονα να προάγουμε τη συνεργασία, την αλληλεγγύη μεταξύ των καλλιτεχνών, και την αδιαμεσολάβητη απεύθυνση της καλλιτεχνικής παραγωγής στην κοινωνία. Στο παρελθόν έχουμε συμμετάσχει σε εκδηλώσεις συμπαράστασης σε κοινωνικούς και εργατικούς αγώνες, οργανώσαμε συναυλίες, κάναμε το θεματικό φεστιβάλ «Which Side Are You On – Για μια τέχνη αντίστασης στο πλευρό των εργαζομένων» και κυκλοφορήσαμε τη συλλογή «Μέρες από Ατσάλι» για την απεργία των χαλυβουργών με έργα μελών της συλλογικότητας.

 Η σφοδρή επίθεση που έχει δεχτεί ο λαός και κυρίως οι εργαζόμενοι από το κεφάλαιο και τους υπηρέτες του με πρόσχημα την καπιταλιστική κρίση έχει επιδράσει και στον τρόπο που παράγεται και απευθύνεται και η τέχνη. Το κέντρο της καλλιτεχνικής έκφρασης φαίνεται τον τελευταίο καιρό να μετατοπίζεται από την αυτοαναφορικότητα και τη μεταφυσική στην ίδια την κοινωνία. Τον τελευταίο καιρό, φαίνεται πάλι να γίνεται επίκαιρο το αίτημα για πολιτικό τραγούδι. Αυτή η ανάγκη εκφράζεται και από κομμάτι της κοινωνίας αλλά και από τους ίδιους τους καλλιτέχνες. Πολλοί καλλιτέχνες αποφασίζουν να εμπλακούν και με αυτόν τον τομέα είτε εμπλουτίζοντας με κοινωνικές αναφορές το έργο τους, είτε αντλώντας από τη δεξαμενή του παλαιότερου και καταξιωμένου πολιτικού τραγουδιού των δεκαετιών του ’60 και του ’70, είτε παράγοντας φρέσκο πολιτικό τραγούδι. Στη δική μας παρέμβαση δε θα προσεγγίσουμε το θέμα στην ιστορική ή στη θεωρητική του μορφή αλλά θα περιοριστούμε σε μια σκιαγράφηση των σημερινών συνθηκών παραγωγής και απεύθυνσης του σύγχρονου πολιτικού τραγουδιού μέσα από το πρίσμα της δικής εμπειρίας.

Μια προσπάθεια για οριοθέτηση του πολιτικού τραγουδιού

 Το τραγούδι φέρει ταυτόχρονα και ιδεολογικό και αισθητικό φορτίο. Αυτό το φορτίο υπάρχει είτε ο δημιουργός του έχει πρόθεση να παρέμβει πολιτικά είτε όχι. Είναι όμως, όπως λέγεται, κάθε τραγούδι πολιτικό; Χωρίς να αρνούμαστε την πολιτική λειτουργία πολλών τραγουδιών, σε αυτή τη δύσκολη ερώτηση θα επικαλεστούμε μια προσέγγιση του Φ. Λάδη: "Τα πολιτικά τραγούδια είναι – φανερά ή κρυφά – μαχόμενα τραγούδια. Σκοπεύουν πάντα σ’ ένα πολιτικό στόχο, σ’ έναν πολιτικό αντίπαλο γενικό ή ειδικό. Μπορεί ευρηματικά να δείχνουν, να καταγγέλουν κοινωνικές και πολιτικές καταστάσεις. Μπορεί και να τις εκθειάζουν. Όσο πιο άμεσα το κάνουν αυτό οι στίχοι, τόσο περισσότερο μπαίνουμε στα σύνορα του πολιτικού τραγουδιού".

Η έμπνευση αλληλεγγύης σε μια κοινωνική ομάδα που πλήττεται, σε έναν απεργιακό αγώνα, η διαμαρτυρία απέναντι στον πόλεμο, στη σύλληψη αγωνιστών, η καταγγελία της κοινωνικής αδικίας, των ίδιων των παραγωγικών σχέσεων στον καπιταλισμό, αλλά και η εξύμνηση κάποιου αγώνα ή ακόμα και το ίδιο κάλεσμα σε κάποιον αγώνα, είναι στοιχεία της ίδιας της λειτουργίας του πολιτικού τραγουδιού ενώ ταυτόχρονα είναι και στοιχεία της πρόθεσης του καλλιτέχνη-δημιουργού.

Πώς παράγεται το σύγχρονο πολιτικό τραγούδι και ποια στοιχεία προδιαγράφουν την απεύθυνσή του;

 Όσο και αν φαίνεται αυτονόητο χρειάζεται να τονιστεί ότι η παραγωγή ενός πολιτικού τραγουδιού είναι πολιτική πράξη από τη μεριά του καλλιτέχνη. Υπάρχει μια αρχική πολιτική πρόθεση εκ μέρους του δημιουργού, όπου αποφασίζει σε ποιους θέλει να απευθυνθεί, σε τι θέλει να εστιάσει, πώς θέλει να συγκινήσει, τι θέλει να αναδείξει. Θέλει να έχει ένα ξεκάθαρο πρόταγμα ή προτιμάει τον υπαινιγμό; Μήπως απλώς θέλει να θίξει τα κακώς κείμενα, όπως συνήθως με ένα τραγούδι διαμαρτυρίας και να μη δείξει κάποιο δρόμο; Καλώς ή κακώς η στοχοποίηση κάποιων αντιπάλων που μπορεί να συνεπάγεται ένα πολιτικό τραγούδι σημαίνει ότι ο καλλιτέχνης πρέπει να διαλέξει με ποια μεριά θα πάει και ποια θα αφήσει, με ότι συνεπάγεται αυτό για τη σχέση με το ήδη υπάρχον κοινό του ή τα κανάλια που θα συνεχίσει τη σταδιοδρομία του.

Δε φτάνει όμως μόνο η πρόθεση του καλλιτέχνη να έχει το τραγούδι κάποια κοινωνική λειτουργία. Χρειάζεται και να μπορεί να αγκαλιαστεί από το κοινό για το οποίο προορίζεται. Η αξία ενός πολιτικού τραγουδιού κρίνεται και από την επιτυχία του να επηρεάσει τις συνειδήσεις, να εμπνεύσει τους συμμετέχοντες στους εργατικούς, κοινωνικούς και χειραφετητικούς αγώνες και να τους εκφράσει. Αφενός ο ίδιος ο καλλιτέχνης πρέπει να κάνει κάποιες σημαντικές επιλογές (π.χ. ύφους και γλώσσας) για να δώσει τις αντίστοιχες προδιαγραφές στο υλικό του, αφετέρου να βρεθούν οι κατάλληλοι τρόποι απεύθυνσης έτσι ώστε τα τραγούδια να φτάσουν στους αποδέκτες τους.

Για το πολιτικό τραγούδι η μορφή φαίνεται εκ πρώτης όψεως ότι μπαίνει σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με το περιεχόμενο. Η μορφή όμως δεν είναι ανεξάρτητη από το περιεχόμενο. Η επιτυχημένη τους συνάρμοση είναι αυτή που θα το βοηθήσει ή όχι να λειτουργήσει. Αν ο καλλιτέχνης θέλει με το έργο του να παρέμβει σε κάποιο συγκεκριμένο κοινό, θα πρέπει να φροντίσει στο υλικό του να υπάρχουν και οι κατάλληλοι κώδικες επικοινωνίας μαζί του. Εκτός από την αισθητική αρτιότητα, θα πρέπει να γίνει η κατάλληλη επιλογή ύφους – μουσικής φόρμας που να σχετίζεται με το εν λόγω κοινό. Ειδικότερα, αν το πολιτικό τραγούδι αντιπαλεύει την κυρίαρχη αντίληψη, πρέπει η αισθητική του αξία να είναι υψηλή ή τουλάχιστον να μην υπολείπεται των άλλων αντίστοιχων τραγουδιών του αντίστοιχου ύφους, άρα να είναι σύγχρονο και αυθεντικό. Ένα κακοφτιαγμένο πολιτικό τραγούδι δεν είναι μόνο ένα αδιάφορο τραγούδι, αλλά πλήγμα και για την πολιτική πρόταση της οποίας θέλει να είναι φορέας.

Πολλοί καλλιτέχνες, εδικά εκτός της mainstream σκηνής, έχουν επιλέξει τα τραγούδια τους να τα γράφουν στην αγγλική γλώσσα. Η γλώσσα γίνεται σημαντική σε αυτό το επίπεδο γιατί η επιλογή έκφρασης σε μια γλώσσα που δε χρησιμοποιείται στην καθημερινή ζωή ίσως να μην επιτρέπει σε ένα πολιτικό μήνυμα να έχει την απαιτούμενη διεισδυτικότητα. Μια metal μπάντα που συνήθως εκφράζεται στα αγγλικά, μπορεί ίσως λόγω του περιεχομένου των τραγουδιών της να επιχειρήσει και να επιτύχει τη ρηγμάτωση των ιδεολογημάτων του χώρου της, (αρχαιολαγνεία, μυστικισμός, σατανισμός), αλλά δύσκολα θα περιμένει να εκφράσει τις αγωνίες των απεργών σε έναν απεργιακό αγώνα, αφού στην πλειοψηφία τους ούτε έχουν σχέση με το μουσικό είδος ούτε έχουν συνηθίσει να εκφράζονται στην ξένη γλώσσα.

Η διαμεσολάβηση στην απεύθυνση του πολιτικού τραγουδιού

 Ακόμα όμως και αν υπάρχουν και οι προθέσεις και οι προδιαγραφές από την πλευρά των καλλιτεχνών για κάτι τέτοιο, το τελευταίο στάδιο για να επιτευχθεί τελικά η πολιτική λειτουργία είναι να καταφέρει να φτάσει στον τελικό του αποδέκτη με τον κατάλληλο τρόπο, την κατάλληλη στιγμή και με το κατάλληλο φορτίο. Δυστυχώς κι εδώ τα πράγματα δεν είναι απλά γιατί δυστυχώς χωρίς την κατάλληλη διαμεσολάβηση δεν είναι εύκολο ένα τραγούδι να βρει το δρόμο του. Συνήθως εδώ έχουν προβάδισμα οι ήδη αναγνωρισμένοι-καταξιωμένοι καλλιτέχνες, που λόγω της προηγούμενης πορείας τους έχουν πείσει για την καλλιτεχνική τους αξία και έχουν βρει ήδη διαύλους επικοινωνίας με το κοινό τους. Οι νεώτεροι συνήθως αντιμετωπίζονται με επιφυλακτικότητα αν δε βρουν το κατάλληλο κανάλι διαμεσολάβησης που ενίοτε μπορεί να είναι κάποια πολιτική εφημερίδα, εκπομπή, ραδιόφωνο ή site. Η επιφυλακτικότητα αυτή δε φαίνεται να ξεπερνιέται εύκολα ούτε και από το πιο συνειδητό κομμάτι του ταξικού κινήματος, που τοποθετείται απέναντι στους μηχανισμούς διαμεσολάβησης.

Ένα στοιχείο που φαίνεται να επηρεάζει την απεύθυνση του πολιτικού τραγουδιού είναι η επικαιρότητά του. Τα τραγούδια που συνδέονται με καταστάσεις, τόπους και πρόσωπα του παρόντος φαίνεται να αγκαλιάζονται πιο εύκολα από το κοινό τους. Στη δική μας εμπειρία με την κυκλοφορία «Μέρες από ατσάλι», το τραγούδι που άρεσε στους ίδιους τους χαλυβουργούς ήταν ο «Απεργοσπάστης» επειδή κατάφερε να συνδεθεί με τις σκέψεις και τα συναισθήματα που είχαν κατά τη διάρκεια του απεργιακού αγώνα τους.

Κοινωνικοί χώροι και πολιτικό τραγούδι

 Προνομιακοί χώροι για να απευθυνθεί το πολιτικό τραγούδι είναι οι κινηματικές εκδηλώσεις, τα πολιτικά φεστιβάλ αλλά και οι κοινωνικοί χώροι. Τα κοινωνικά κέντρα, οι εργατικές λέσχες, οι καταλήψεις, τα αυτοδιαχειριζόμενα στέκια, είναι χώροι όπου δεν κυριαρχεί η εμπορευματική διαμεσολάβηση αλλά γίνονται προσπάθειες ανασύστασης του διαρρηγμένου κοινωνικού ιστού, αφύπνισης συνειδήσεων, οργάνωσης από τα κάτω, ανάδειξης της συλλογικής δράσης, σύνδεσης με τους εργατικούς αγώνες. Συγκροτούν ένα πεδίο που ακόμα και αν δεν αποτελεί τη λύση για την κοινωνική χειραφέτηση, μπορεί να αποτελεί ένα τμήμα της λύσης αυτής. Η συλλογική δράση, και μέσα σε τέτοιους χώρους, μπορεί να γίνει πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες που εμπλέκονται. Οι ίδιοι οι χώροι όμως μπορούν να λειτουργήσουν και ως χώροι όπου οι αντίστοιχοι καλλιτέχνες παρουσιάζουν τα έργα τους, συνδέονται με ένα κοινό που εμφανίζει και νέα χαρακτηριστικά, που δεν τους συνδέουν μόνο οι κοινές τους ανάγκες, και οι ιδέες που συγκλίνουν αλλά χτίζοντας και από κοινού μια νέα συνείδηση αντίστασης.

Σύγχρονες συλλογικές προσπάθειες ανασύστασης του πολιτικού τραγουδιού

 Η ανάγκη των ίδιων των καλλιτεχνών να αλληλεπιδράσουν και με νέους τρόπους με το κοινό τους, γράφοντας τραγούδια για κάποιο συγκεκριμένο πολιτικό σκοπό, τον τελευταίο καιρό αποκρυσταλλώθηκε και με δύο σημαντικές κυκλοφορίες. Τη συλλογή «Μέρες από Ατσάλι» από την ΤΕΚ για τον απεργιακό αγώνα των χαλυβουργών και τη συλλογή τραγουδιών ενάντια στο φασισμό «Μια Απάντηση» με πρωτοβουλία της Ελληνοφρένειας και των Kollektiva. Το νέο στοιχείο που μπήκε με αυτές τις δουλειές είναι ότι καλλιτέχνες έθεσαν το ταλέντο τους και τη δουλειά τους σε μια συλλογική δουλειά υπηρετώντας έναν σαφή πολιτικό στόχο. Μέσα σε αυτές τις συλλογές μπορεί κάποιος να δει παλιούς και νεώτερους καλλιτέχνες, συνεργασίες ή και σχήματα που δημιουργήθηκαν μόνο γι’ αυτόν τον σκοπό. Παρά τις όποιες αδυναμίες, είναι ένα σημαντικό βήμα όπου οι καλλιτέχνες αρχίζουν και βγαίνουν από το «γυάλινο πύργο» τους και να συναντιώνται με την κοινωνία που αγωνιά. Το επόμενο βήμα είναι αυτή η συνάντηση να μη γίνει μόνο στο επίπεδο της καλλιτεχνικής δημιουργίας αλλά και στους κινηματικούς αγώνες συνειδητοποιώντας την κοινή ταξική τους θέση. Όχι μόνο ως διαννοούμενοι αλλά και ο ίδιοι ως εργαζόμενοι να σταθούν στο πλευρό των υπόλοιπων εργαζομένων, συμμετέχοντας στη συλλογική δράση αλλά και αντλώντας έμπνευση από αυτήν.

Τι να κάνουμε;

 Η τέχνη δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Απαιτείται η οργανωμένη ταξική πάλη για να σταματήσει η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Παρόλα αυτά η τέχνη μπορεί να επηρεάσει τις διαθέσεις και τη συνείδηση αυτών που και μπορούν και έχουν κάθε λόγο να επιδιώκουν να αλλάξουν τον κόσμο. Αν χρειάζεται να αναβαθμιστεί η παραγωγή του σύγχρονου πολιτικού τραγουδιού αυτό μάλλον μπορεί να γίνει μέσα από την ανάπτυξη μιας οργανικής τέχνης στο κίνημα. Το επόμενο στοίχημα που πρέπει να κερδηθεί είναι η αναζήτηση των όρων για να συναντηθούν από τη μία οι καλλιτέχνες και από την άλλη το οργανωμένο κίνημα έτσι ώστε η αλληλεπίδρασή τους να οπλίσει με νέα όπλα τις συνειδήσεις αυτών που παλεύουν για την ανατροπή αυτού του συστήματος.

*Κείμενο συμβολής της ΤΕΚ στη συζήτηση: "Το πολιτικό τραγούδι, διαμαρτυρία-δύναμη-έμπνευση για τους αγώνες και την αλληλεγγύη", η οποία διοργανώθηκε από το Κοινωνικό Πολιτιστικό Κέντρο Βύρωνα στις 22.11.2013