WALTER BENJAMIN: Θέσεις για την ιστορία της Φιλοσοφίας

 Άποψη για την παράσταση      BIOS      26/02/2009

του Νίκου Νικολούδια

Στην εποχή της αποϊδεολογικοποίησης, της αποπολιτικοποίησης και της απόλυτης αποχαύνωσης και νωθρότητας μια ομάδα νέων ανθρώπων τολμά να αγγίξει ένα, κατ’ ομολογία, κείμενο υψηλής πνευματικής ευρύτητας και ιδιαίτερα  συμπυκνωμένου,αμιγούς φιλοσοφικού και κοινωνικοπολιτικού λόγου. Πρόκειται για τις «Θέσεις για την Ιστορία της Φιλοσοφίας» του Μπένγιαμιν. Η μεταφορά του κειμένου στη θεατρική σκηνή έγινε με τη μορφή της performance και όχι με όρους κλασσικής θεατρικής παρουσίασης.Για τη γενικότερη εικόνα της παράστασης θα μιλήσω παρακάτω...


Ας δούμε κάποια πράγματα για το κείμενο. 

 Πρόκειται για μια ημιτελή εργασία η οποία έμεινε ανολοκλήρωτη ακριβώς επειδή ο συγγραφέας -Γερμανοεβραίος ων- αυτοκτόνησε πριν πέσει σε ναζιστικά χέρια. Μέσα από την εργασία αυτή ο Μπένγιαμιν ασκεί κριτική στον ιστορικισμό,δηλαδή στον τρόπο αντίληψης της Ιστορίας ως μια σειρά γεγονότων συνδεδεμένων μεταξύ τους σε μια αιτιώδη αλληλουχία, όπου το ένα γεννά το επόμενο μηχανικά. Ο Μπένγιαμιν ωστόσο και παρά το ότι ήταν κοντά στη μαρξιστική σκέψη, κριτικάρει και τον ίδιο τον ιστορικό υλισμό ως μια μορφή ιστορικισμού. Οι υλικές συνθήκες της ανθρώπινης κοινωνίας και οι όποιες μεταβολές της τροποποιούν και τελικά την ίδια τη ζωή του ανθρώπου. Το γεγονός ότι αυτές οι μεταβολές καθίστανται αντικειμενικός παράγοντας για τη ζωή του ανθρώπου λαμβάνοντας τη μορφή του αναπόδραστου Νόμου είναι ο πυρήνας της κριτικής του Μπένγιαμιν.

Σαν προσωπικό σχόλιο θα προσέθετα ότι ο Μπένγιαμιν ίσως ζητεί από τον ιστορικό υλισμό να αποτινάξει την όποια ακαμψία του προσδίδει η αντικειμενικότητα των μεταβολών των υλικών συνθηκών και να γίνει περισσότερο διαλεκτικός. Καλεί δηλαδή τον ιστορικό επιστήμονα του μέλλοντος να χρησιμοποιεί τη διαλεκτική μέθοδο εκτενέστερα και να μη μελετά τις στιγμές της Ιστορίας ως αποκρυσταλλωμένες εικόνες που δεν επιδέχονται περαιτέρω έρευνας άρα και αμφισβήτησης... Ξαναγυρίζοντας στο κείμενο, ο συγγραφέας οραματίζεται τη μεσσιανική διακοπή του συνεχούς της Ιστορίας. Δανειζόμενος την έννοια του Μεσσία από την εβραική διδασκαλία τη χρησιμοποιεί για να συμβολίσει την, χωρίς ιστορικά νομοτελειακό προγραμματισμό, αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών. Προτάσσει με άλλα λόγια την αυθορμησία και κατ’ επέκταση την ελευθερία από οποιοδήποτε ιστορικό καθορισμό. 

Σύμφωνα με την εβραική διδασκαλία και πάλι, κάθε στιγμή, κάθε δευτερόλεπτο του μέλλοντος χρόνου αποτελεί μια θύρα μέσα από την οποία είναι πιθανό να διέλθει ο Μεσσίας. Κάνοντας την αναγωγή στα κοινωνικά φαινόμενα κάθε στιγμή, κάθε δευτερόλεπτο του μέλλοντος χρόνου αποτελεί μια θύρα ανοικτή για το επαναστατικό υποκείμενο της Ιστορίας, ικανό να φέρει ανατροπές. Κατά συνέπεια το μέλλον καθίσταται ένα δυναμικό χρονικό σύστημα που ανά πάσα στιγμή μπορεί να γεννήσει μια επανάσταση, εκεί φυσικά όπου χρειάζεται να γίνει μια επανάσταση.

Προσοχή ,όχι εκεί που είναι ιστορικά αναπόδραστο να γίνει αλλά στο τώρα που υπάρχει ανάγκη να γίνει... Όλα αυτά βέβαια ακούγονται τελείως αυθαίρετα και κυρίως εξωκοινωνικά και και εξωιστορικά. Πρέπει,βέβαια να ληφθεί υπ’όψιν και η πραγματικότητα που βίωνε ο συγγραφέας στο πετσί του καθημερινά που δεν ήταν άλλη από τους διωγμούς που υφίσταντο οι Εβραίοι -άρα και ο ίδιος- από τους Ναζί. Πώς να μην λαχταρούσε την απόδραση από αυτή τη μαύρη πραγματικότητα, έστω και με τη βοήθεια κάποιου -πολιτικού- «Μεσσία»;

 Σε κάθε περίπτωση,αυτή η αυθορμησία και η διαφυγή από την κάθε νόρμα πρέπει να ήταν αυτό που γοήτευσε τους συντελεστές της παράστασης στο να προχωρήσουν στην πραγματοποίησης της. Όλοι τους τοποθετούνται πολιτικά στα πλαίσια της Αριστεράς λίγο-πολύ. Αναρχικοί,στην εξωκοινοβουλευτική ή στην «ήπια» Αριστερά όπως μου είπαν όσοι με τους οποίους συνομίλησα. Κάποιοι από αυτούς συμμετείχαν στις πορείες του Δεκέμβρη. Άλλοι συμμετείχαν και άλλοι όχι -παρά το ότι προσκλήθηκαν- σε διακοπές θεατρικών παραστάσεων, πάλι στη διάρκεια των Δεκεμβριανών γεγονότων. Γενικά,υπήρχε ένα πολύχρωμο αριστερόστροφο παζλ πίσω από την παράσταση.

Ας μιλήσουμε για το περιεχόμενό της όμως. Ο σκηνοθέτης της παράστασης, με τον οποίο συνομίλησα, επέλεξε την μορφή της «πολυεστιακότητας». Δηλαδή, πολλαπλές αναφορές διαφορετικές μεταξύ τους που άλλοτε συμπλέκονταν και άλλοτε απομακρύνονταν η μια από την άλλη. Συνολικά δημιουργείται ένα σύμπαν αναφορών που εξαπολύει στο θεατή μια πολυμέτωπη «επίθεση». ’Ενα πλέγμα τοπικών, αυτόνομων, ανεξάρτητων, τόσο αλληλοεμπλεκόμενων όσο και αλληλοσυγκρουόμενων δραματουργιών που κάνουν την καρέκλα του θεατή κάθε άλλο παρά αναπαυτική. Ο θεατής οφείλει κατά την άποψή μου να «αφυπνιστεί» το γρηγορότερο και να πάρει μέρος,να συμμετάσχει. Να βάλει το μυαλό του να δουλέψει και να συλλάβει τους συνειρμούς της παράστασης. Δεν είναι κάτι εύκολο, αλλά είναι αν μη τι άλλο πολύ δημιουργικό. Ο θεατής αυτής της παράστασης δεν λαμβάνει «μασημένη τροφή» αλλά με τη σκέψη του την συνδιαμορφώνει κατά κάποιο τρόπο.

Στα επί μέρους τώρα... Για όσους δε γνωρίζουν το χώρο του BIOS πρόκειται για έναν, κατ’ουσίαν ακατέργαστο πρώην βιομηχανικό χώρο στον οποίο κυριαρχεί το γυμνό,αδρό μπετόν. Σκηνικό ανύπαρκτο. Στους τοίχους προβολές αλλά και ορισμένα highlights από το κείμενο του Μπένγιαμιν, χρήσιμα για τη ροή. Φωτισμός, γενικά σταθερός χωρίς διακυμάνσεις. Οι ηθοποιοί με βασικό όπλο την παντομίμα μπαίνουν ο καθένας τους,στην ανεξάρτητη δραματουργία τους. Παρά ταύτα,δεν είναι αποκομμένοι μεταξύ τους. Ερμηνεύοντας το δικό τους,με ξέχωρη σκηνοθεσία σαν σε διαφορετική παράσταση,αποκλειστικό μέρος έχουν παράλληλα το μυαλό τους στο υπόλοιπο performing δημιουργώντας ένα σφιχτό σόνολο. Σφιχτό, αλλά απίστευτα ενεργοβόρο για τους ίδιους αφού όλοι τους μοιάζουν να έχουν διπλή ευθύνη: της συνολικής και ταυτόχρονα και της δικής τους «αυθύπαρκτης» παράστασης...

Πίσω απ’όλα αυτά ακούγονται εκτενή αποσπάσματα του κειμένου,από αφηγητή,σε σχετικά αργό ρυθμό. Μιλώντας για ρυθμό δε θα έλεγα ότι αυτός είναι και τόσο γρήγορος ακριβώς για να εξυπηρετείται κατά το δυνατό,η παρακολούθηση του έργου. Ηχητικά υπήρχε προηχογραφημένο υλικό αλλά κι ένα κοντραμπάσσο που υποβοηθούσε τη δραματουργία σε συγκεκριμένες στιγμές. Το αρμονικό του υλικό αντλούσε στοιχεία τόσο από τραγούδια που ακούγονται στην παράσταση-είτε ηχογραφημένα,είτε από τους ηθοποιούς-όσο και από σύγχρονες τεχνικές εφφέ του κοντραμπάσσου.

Θα παραθέσω τώρα πολύ σύντομα,τη σκηνή που μου άρεσε περισσότερο απ’όλες και που ήταν γενικά μια  μεγάλη στιγμή αμεσότητας. Από την αρχή και με τη βοήθεια κάποιων χαρτονιών που έχουν εγκοπές για να συναρμόζουν «χτίζεται» μια κατασκευή γεωμετρικού τύπου. Στη συγκεκριμένη, μεγαλειώδη σκηνή που εκτυλίσσεται λίγο πριν το τέλος μπροστά στο «οικοδόμημα» που έχει ολοκληρωθεί από τα χαρτόνια που εφαρμόζουν το ένα στο άλλο -και το οποίο παραπέμπει σε πολλά, από το κονστρουκτιβιστικό Μνημείο για την Τρίτη Διεθνή του Τάτλιν ως την ίδια τη δόμηση της Ιστορίας ανά τους αιώνες- εναποτίθενται όλα τα μικροαντικείμενα που χρησιμοποιήθηκαν απ’ όλους τους ηθοποιούς κατά τη διάρκεια της παράστασης και έτσι χτίζεται ένας νέος τύμβος του Μαραθώνα,ένας νέος «Αγνωστος Στρατιώτης», ένα νέο μνημείο του Πολυτεχνείου, αφιερωμένο στον Άγνωστο Αγωνιστή των δρόμων, τον Ανώνυμο Επαναστάτη που με την αυταπάρνησή του έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της Ιστορίας και τον οποίο τιμούν χαιρετώντας όλοι οι ηθοποιοί. Επικών διαστάσεων σκηνή που συγκεντρώνει, συμπυκνώνει και δικαιολογεί πολλά απ’ όσα πέρασαν απ’ τα μάτια μας νωρίτερα...

Αυτά γενικά ως εικόνα της παράστασης. Πρόκειται ασφαλώς για μια multimedia φάση,από αυτές που γενικά το BIOS αγαπά να φιλοξενεί στη σκηνή του. Η σύνδεση της ολότητας της performance με το κείμενο είναι πολύ χαλαρή,κατά τόπους,και πιο κοντά,αλλού. Δεν είναι όμως αυτό το ζητούμενο. Το ζητούμενο είναι η διττή ανάγνωσή του,τόσο από το σκηνοθέτη που θέτει το γενικό,όσο και από το μεμονωμένο συντελεστή που ασκεί το μερικό. Ασφαλώς,είναι δύσκολη στην παρακολούθηση. Ταιριάζει περισσότερο σε εξασκημένο κοινό.Δεν αποκλείει όμως και κανέναν. Σίγουρα,η πολυπλοκότητα των αναφορών σε αποσυντονίζει κάποιες φορές. Όμως,θα αποσυντονίσει πολύ ευκολότερα έναν αποχαυνωμένο θεατή που πηγαίνει στην παράσταση αυτή για να παρακολουθήσει ένα,τηλεοπτικού τύπου,θέατρο. Για έναν αντίστοιχο ενεργό τα πράγματα είναι πιο ευχάριστα,πιο δημιουργικά. Η παράσταση σε ωθεί να κάνεις τη δική σου,προσωπική ανάγνωση..

‘Ενα τελευταίο, γενικό σχόλιο. Τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν και στην Ελλάδα οι παραστάσεις αυτού του τύπου. Οι σκηνοθέτες χρησιμοποιώντας εκφραστικά μέσα ακόμα και αντιφατικά μεταξύ τους αγγίζουν θεατρικά έργα ακόμη και του κλασσικού ρεπερτορίου. Προσωπικά,έχω δει έργα συγγραφέων του 19ου αιώνα ή και αρχών 20ού (πχ. Mademoiselle Julie-Στρίντμπεργκ, Ο Πύργος-Κάφκα κτλ) στα οποία συνδυάζονται παντομίμα, χοροθέατρο, βίντεοαρτ κτλ κτλ. Αν όλα αυτά δημιουργούν αμηχανία; Πολλές φορές,ναι. Όμως,πρέπει να καταλάβουμε ότι οι εγκέφαλοι των σημερινών ανθρώπων μπορούν να συλλέξουν αλλά και να επεξεργαστούν τεράστια ποσά δεδομένων και αναφορών προερχόμενων από απίστευτες, σε πόσοτητα και περιεχόμενο, περιοχές της πληροφορίας. Όταν όλα αυτά βρουν καταφύγιο στο μυαλό κάποιων ευαίσθητων και ταλαντούχων ανθρώπων έχουν την ανάγκη να εξωτερικευθούν. Μπορείτε να φανταστείτε λοιπόν άλλο από αυτό το σύγχρονο τρόπο παρουσιάσεων των θεαμάτων; Πραγματικά, αυτή η φαινομενικά αλλοπρόσαλη και ανεξέλεγκτη μίξη τεχνών, τεχνοτροπιών και τάσεων δεν είναι αποτέλεσμα αυτοσκοπού αλλά απόλυτης ανάγκης έκφρασης όλου του πλούτου των αναφορών στο μυαλό των σύγχρονων καλλιτεχνών.

Κλείνω με έναν προσωπικό προβληματισμό. Τα νέα εκφραστικά μέσα απευθύνονται όπως προανέφερα, σε νέα,σύγχρονα μυαλά με... «ταχύτατο επεξεργαστή». Το έργο του Μπένγιαμιν άπό την άλλη, προαπαιτεί μια συνολικά βαθύτερη μελέτη στην κοινωνικο-πολιτικο-φιλοσοφική γραμματεία,άρα και ένα μεγαλύτερο ηλικιακά κοινό με ανεπτυγμένη κριτική ικανότητα, αλλά με μάλλον... «αργό επεξεργαστή». Πώς συνδυάζονται αυτά τα δύο;...

Πηγαίνετε να δείτε την παράσταση. Μέχρι 6/3.... Εισιτήριο 15 ευρώ.