Ομάδα Σημείο Μηδέν-"Στη σωφρονιστική Αποικία"

ΧΩΡΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΜΝΗΜΗΣ - ΠΡΩΗΝ ΚΡΑΤΗΤΗΡΙΑ ΓΚΕΣΤΑΠΟ

Εντυπώσεις από την παράσταση... Μάρτιος 2009

του Νίκου Νικολούδια

Ξεκίνησα να πάω και να παρακολουθήσω τη θεατρική εκδοχή του διηγήματος «Στην Αποικία των καταδίκων» του αγαπημένου Φραντς Κάφκα με μεγάλη διάθεση για δυο λόγους. Πρώτον, γιατί ήταν η πρώτη φορά που το έργο αυτό παρουσιαζόταν στην Ελλάδα και δεύτερο γιατί ο σκηνοθέτης της, Σάββας Στρούμπος, επέλεξε να εμπλουτίσει το κείμενο της παράστασης τόσο με αποσπάσματα από το βιβλίο του Κ. Κάππου «Η Επανάσταση που έρχεται» όσο και με μαρτυρίες κρατουμένων του Γκουαντάναμο. Αυτές οι προσθήκες μαρτυρούσαν ότι οι συντελεστές είχαν αποφασίσει να προσεγγίσουν το καφκικό γραπτό με ευρύτερη ματιά. Η παρακολούθηση της παράστασης απέδειξε τα προαναφερθέντα...

Λίγα λόγια για το διήγημα. Ένας ταξιδιώτης-παρατηρητής βρίσκεται σε μια πόλη, μια πόλη εκτός τοπικού και χρονικού προσδιορισμού, και είναι έτοιμος να παρακολουθήσει την εκτέλεση ενός κρατουμένου. Ο κρατούμενος έχει κηρυχθεί ένοχος χωρίς να έχει προηγηθεί κάποια δίκη και χωρίς να γνωρίζει ο ίδιος είτε για ποιο λόγο κατηγορείται, είτε την ποινή του. Το παράπτωμά του είναι ότι δεν υπάκουσε σε εντολές ανωτέρου του. Η ποινή που του επιβλήθηκε, ο θάνατος. Η εκτέλεση θα πραγματοποιηθεί με τη βοήθεια ενός αλλόκοτου μηχανήματος που αποτελείται από τρία μέρη.Το κρεβάτι, πάνω στο οποίο δένεται ο κατάδικος, τον εγγραφέα ,που είναι ένα πολυδαίδαλο σύστημα από οξύαιχμες ακίδες και το σχεδιαστή που ρυθμίζει τη λειτουργία του εγγραφέα. Η λειτουργία έχει ως εξής. Ο εγγραφέας, με τη βοήθεια του σχεδιαστή, «γράφει» τον παραβιασμένο νόμο πάνω στο σώμα του κατάδικου τρυπώντας το με τις ακίδες.. Στη συγκεκριμένη περίπτωση πρέπει να γράψει «ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΣΤΟΥΣ ΑΝΩΤΕΡΟΥΣ» Κι όλα αυτά στην εξοντωτική διάρκεια των δώδεκα ωρών...Την εκτέλεση του κατάδικου έχει αναλάβει να φέρει σε πέρας ένας αξιωματικός με τη βοήθεια ένος χαμηλόβαθμου,απλού στρατιώτη. Αυτά, μαζί με τον παρατηρητή-ταξιδιώτη είναι και τα τέσσερα πρόσωπα του έργου. Στη συνέχεια, ο αξιωματικός,με τη συνεργασία του στρατιώτη, προχωρούν στη διαδικασία της εκτέλεσης. 

Παράλληλα, ο αξιωματικός «ξεναγεί» με περίσσια υπερηφάνια τον παρατηρητή προσπαθώντας τόσο να τον εξοικειώσει με τη λειτουργία του μηχανήματος όσο και να τον μυήσει στις πρακτικές δικαιοσύνης που ασκούνται σε εκείνη την περίεργη πόλη. Ο παρατηρητής, έπληκτος με όσα ακούει αλλά και όσα βλέπει, καθώς η εκτέλεση είναι εν εξελίξη, ερωτάται από τον αξιωματικό για τις εντυπώσεις του.Του ζητείται επίσης να γνωμοδοτήσει για την όλη διαδικασία. Ο παρατηρητής εκφράζει τη δυσφορία του και απορρίπτει τα όσα βιώνει. Ο αξιωματικός,νιώθοντας βαθιά απογοήτευση και περνώντας από διάφορα στάδια αυτοκριτικής σταματά την εκτέλεση του κατάδικου και ανεβαίνει ο ίδιος στο κρεβάτι του μηχανήματος,όπου κι αυτοεκτελείται, ενώ το μηχάνημα από την υπερλειτουργία διαλύεται ολοσχερώς...

Για το έργο του Κάφκα έχουν γραφτεί και ειπωθεί πάρα πολλά. Οι ιστορίες και οι ήρωές του άλλοτε αποτελούν αλληγορίες που μπορούν να ερμηνευτούν κι άλλοτε σύμβολα ανεξιχνίαστα, ανέγγιχτα. Ο κεντρικός πυρήνας όλων των έργων του είναι η ενοχή του ανθρώπου και η ανάγκη αυτοτιμωρίας του. Η καθολική ενοχή. Μια ενοχή που βρίσκεται εγκατεστημένη στον καθένα μας. Από πού προέρχεται; Οι ερμηνείες διάφορες. Για άλλους, έλκει την καταγωγή της από την εβραϊκή διδασκαλία περί προπατορικού αμαρτήματος και της Πτώσης του ανθρώπου. Θυμίζω ότι ο Κάφκα ήταν γόνος εβραίων της Τσεχοσλοβακίας. Κατά άλλους, η ενοχή είναι εγγενής σ’όλους μας λόγω των προδομένων ορμέμφυτών μας από τα οποία ολοένα και περισσότερο παραιτούμαστε όσο προχωρεί ο «πολιτισμός» μας. Κατά τους υπαρξιστές, η ενοχή εκφράζει το βαθύτερο ερώτημα για την οντολογική καταγωγή του ανθρώπου.

Τέλος, μια άλλη ερμηνεία περιγράφει την ενοχή που κάθε καλλιτέχνης φέρει για το ίδιο του το έργο και για το οποίο νιώθει την ανάγκη να «δικαστεί» ζητώντας την «ετυμηγορία» του κοινού. Βέβαια, πέρα απ’όλα αυτά, στο συγκεκριμένο διήγημα ο Κάφκα θέτει και ένα σοβαρό κοινωνικό ζήτημα. Αυτό της απονομής της δικαιοσύνης. Σε παλαιότερες εποχές ήταν αυτονόητο η τιμωρία να αποδίδεται στον ένοχο δημόσια. Δικαιοσύνη και Ποινή ήταν ενσωματωμένες, αξεχώριστες. Ο δήμιος ήταν το χέρι, ήταν η προέκταση του δικαστή. Αντίθετα,στη σύγχρονη εποχή το ρόλο αυτό έχει αναλάβει το σύστημα εκείνο που το αστικό κράτος έχει θεσπίσει για την εκτέλεση των ποινών. Ο θεσμός αυτός δεν είναι άλλος από το σωφρονιστικό σύστημα. Η άποψη του Κάφκα εδώ είναι πως το σωφρονιστικό σύστημα έχει αυτονομηθεί, έχει αποκοπεί πλήρως από τη δικαιοσύνη και αποτελεί ένα νέο πυρήνα εξουσίας που, πέρα από κάθε έλεγχο, φτάνει σε πρωτοφανείς ακρότητες σε όσους, δίκαια ή άδικα, μπλεχτούν στα πλοκάμια του. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται και στις μέρες μας με το περίφημο Γκουντάναμο.

Κάπου εκεί τη σκυτάλη της ερμηνείας του Κάφκα παίρνει η ομάδα Σημείο Μηδέν. Από το σωφρονισμό και τις προεκτάσεις του περνάει και εξετάζει την έννοια του εγκλεισμού. Για την ομάδα Σημείο Μηδέν « η έρευνα επικεντρώνεται στο ζήτημα του εγκλεισμού του σύγχρονου ανθρώπου στην ίδια του την ύπαρξη, στα γρανάζια του κοινωνικού του σώματος. Ζώντας εντός των ορίων μιας σύγχρονης αλλοτριωμένης-και ταυτόχρονα αλλοτριωτικής- κοινωνίας της καταστολής ,το ίδιο το σώμα του ανθρώπου μετατρέπεται σε μια εν δυνάμει σωφρονιστική μηχανή. Ενδοβάλλοντας την κοινωνικά θεσμοθετημένη αναγκαιότητα της καταστολής, «εγγράφει» στις στιβάδες της ύπαρξής του τα ηθικά προτάγματα, τις αξίες και τους νόμους που του επιβάλλονται απ’αυτή. Ο Κάφκα βλέπει τον άνθρωπο έγκλειστο μέσα στο ίδιο του το σώμα να ευνουχίζεται ψυχικά και πνευματικά , να «μηχανοποιείται» εφ’όλης της ύλης. Βλέπει την ύπαρξή του να περιχαρακώνεται, να περιορίζεται σε συγκεκριμένες,, κοινωνικά αποδεκτές,λειτουργίες.»

Ας δούμε πώς όλα αυτά έγιναν θεατρική πράξη. Συνολικά, τα εκφραστικά μέσα που επιλέχτηκαν άντλησαν στοιχεία από όλες τις πρωτοποριακές τεχνικές θεάτρου που χαρακτήρισαν το πέρασμα του 20ού αιώνα. Δηλαδή,από την ψυχοσωματική έκφραση του ηθοποιού-δημιουργού του Στανισλάβσκι, από το σωματικό θέατρο του Γκροτόφσκι, από τη ρυθμολογική θεατρικότητα του Μέγιερχολντ και φυσικά από το γενικότερο μπρεχτικό πολιτικό χαρακτήρα του θεάτρου. Εν αρχή, πάντως, ην ό ίδιος ο χώρος των πρώην κρατητηρίων της Γκεστάπο που ήταν ιδανική επιλογή για την παράσταση αυτή. Οι, γεμάτοι ιστορίες κρατουμένων, τοίχοι αποτέλεσαν το απόλυτο σκηνικό. Με την προσθήκη ενός μεταλλικού ράντζου, οι τέσσερις ηθοποιοί βρέθηκαν μπρος μας σε σχηματισμό ρόμβου. Ο παρατηρητής -και σε ρόλο αφηγητή- και ο αξιωματικός ήταν αυτοί που ακολουθούσαν πιστά το καφκικό κείμενο. 

Οι δυο γυναίκες-ηθοποιοί που συμπλήρωναν την τετράδα-στους ρόλους του στρατιώτη και του κατάδικου αντίστοιχα- ήταν επιφορτισμένες με την ερμηνεία των εμβόλιμων κειμένων του Κάππου αλλά και των μαρτυριών των κρατουμένων του Γκουαντάναμο. Οι δυο αυτές «δυάδες» λοιπόν βρίσκονταν, καθ’όλη τη διάρκεια, σε μια συνεχή αντίστιξη. Παράλληλα, ο καθένας από τους ηθοποιούς βρισκόταν στο δικό του αυτόνομο δραματουργικό «μικρόκοσμο». Κοιτούσαν προς διαφορετική κατεύθυνση και οι εκφράσεις του προσώπου και του σώματος εξυπηρετούσαν τον ξεχωριστό τους ρόλο. Η ενσωμάτωση όλων αυτών των στοιχείων στο σύμπαν της παράστασης γινόταν με τη βοήθεια της κινησιολογίας. Μηχανιστικές κινήσεις, μηχανιστική αναπνοή,μηχανιστική και η ομιλία των ηθοποιών μας έδωσαν να καταλάβουμε ότι όλοι τους είχαν καταστεί τμήματα της μηχανής εκτέλεσης.

Μπορεί να αντιληφθεί κανείς εύκολα πόσο απαιτητική ήταν η σκηνοθεσία, πόση συγκέντρωση όφειλαν να έχουν οι ηθοποιοί για να φέρουν σε πέρας αυτή τη δουλειά. Κι όμως,τα κατάφεραν περίφημα. Η σύγχρονη σκηνοθετική γραφή του Σ. Στρούμπου έδωσε φτερά στο καφκικό κείμενο, απογειώνοντάς το.

Επίγευση; Ακραίο κείμενο, με ηθοποιούς που επίσης έπρεπε να τραβήξουν το είναι τους στα άκρα . Όμως ήταν το μόνο που μπορούσαν να κάνουν. Οι βάναυσες ακρότητες των «σωφρονιστών», πώς αλλιώς θα μπορούσαν να αποδοθούν επί σκηνής; Τις συνειδητοποιήσαμε λοιπόν, πλήρως. Η δουλειά όλων των συντελεστών τις «ενέγραψε» για τα καλά στο πετσί μας...

ΣΧΟΛΙΟ ΕΠΙ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ

Είναι πολύ σημαντικό, ειδικά στις μέρες μας, η καλλιτεχνική έκφραση να επιλέγει την προβολή κοινωνικών θεμάτων. Η ομάδα Σημείο Μηδέν έστρεψε την προσοχή της προς την καφκική καταγγελία του εγκλεισμού και του σωφρονισμού και κατ’επέκταση της καταστολής και της συστημικής καταπιεστικής σύνθλιψης του σύγχρονου ανθρώπου. Αυτό είναι ένα ζήτημα που αφορά όλους μας. Είναι κάτι που σίγουρα μας αφορά πολύ περισσότερο ως κοινωνία από τη γενικότερη εσωστρεφή προβληματική του Κάφκα που, σε τελική ανάλυση, είναι και αποτέλεσμα τόσο της αποπνικτικής ιστορικής περιόδου στην οποία έζησε, όσο και της αφόρητης προσωπικής του ζωής που τη σημάδεψε η εύθραυστη υγεία , οι αποτυχίες στις σχέσεις του και γενικότερα μια αίσθηση χαμηλής αυτοεκτίμησης που τον έκανε να αισθάνεται ξένο σώμα σε σχέση με τον οικογενειακό, επαγγελματικό και εν γένει κοινωνικό του περίγυρο. Γιατί λοιπόν η ομάδα Σημείο Μηδέν να έμπαινε σε όλο αυτό το προσωπικό αδιέξοδο του συγγραφέα; Δικαίως ακολούθησε το δρόμο της απεύθυνσης του κοινωνικού μηνύματος του διηγήματος αλλά και των εμβόλιμων κειμένων που προστέθηκαν στην παράσταση. Ήταν η καταλληλότερη επιλογή. Και ασφαλώς ταίριαζε απόλυτα και αισθητικά με το χώρο που έγιναν όλα αυτά...

Τέτοιου τύπου προσεγγίσεις στην τέχνη, μια τέχνη κοινωνικής απεύθυνσης γενικά είναι και η τέχνη που-πρέπει- να αφορά κι εμάς ως Τ.Ε.Κ. Ίσως η προσέγγιση τέτοιων καλλιτεχνών που εγώ θεωρώ συγγενείς μας κρίνεται απαραίτητη. Τέτοια δε, θα πρέπει να είναι τα κριτήρια για τη διεύρυνσή μας. Κοινωνική απεύθυνση με υψηλό επίπεδο καλλιτεχνικής έκφρασης...