Για την κατιούσα της αισθητικής και της πολιτικής κριτικής... Τζίμης Πανούσης vs Social Waste

Σταυρούλα Δομούζη (Το περιοδικό)

Παρακολουθώντας το δημόσιο διάλογο που ξεκίνησε με αφορμή την αμφιλεγόμενη συνεργασία του Τζίμη Πανούση  με τον Γιάννη Αγγελάκα, την Κατερίνα Στανίση και τον Σωκράτη Μάλαμα, παρουσιάζει ενδιαφέρον η σύγκριση της συγκεκριμένης^[i] καλλιτεχνικής παραγωγής του Τζίμη Πανούση με τα τραγούδια του ελληνικού χιπ-χοπ συγκροτήματος «Social Waste», στη βάση ενός, ίσως και μοναδικού, κοινού στοιχείου τους: την άσκηση πολιτικής και κοινωνικής κριτικής μέσω της τέχνης κατά την  περίοδο όξυνσης της κρίσης στην Ελλάδα. 

Ένας από τους σημαντικότερους λόγους ενασχόλησης με το ζήτημα της πολιτισμικής παραγωγής, υπαγορεύεται, μεταξύ άλλων, από τη σχέση του πολιτισμού με την παιδεία και τη γνώση. Η σχέση αυτή ήταν και είναι καθοριστικής σημασίας για την κατανόηση της πραγματικότητας και των δυνατoτήτων της.   «Ας μη λησμονούμε ότι η παραγωγή γνώσεων ποτέ δεν είναι αποτέλεσμα , αποκλειστικά νοητικών ενεργειών, παρά προϋποθέτει την ενεργοποίηση της αισθαντικότητας, της διαίσθησης, της φαντασίας, των ηθικών, αισθητικών και κοσμοθεωρητικών πτυχών της συνείδησης, στοιχείων που για να αναπτυχθούν απαιτείται η ευρεία πολιτισμική δραστηριότητα και καλλιέργεια των ανθρώπινων υποκειμένων.» (Παυλίδης, 2012, σ.128) 

Σε αυτό το σημείο θεωρείται αναγκαίο να τονιστεί πως είναι δεδομένος ο σεβασμός της δημιουργικής έκφρασης κάθε ανθρώπου. Είναι όμως αδιαπραγμάτευτη και η θέση πως η παραίτηση από την άσκηση κριτικής οδηγεί τελικά στην κομφορμιστική αδυναμία επιλογής ιδεών, αξιών και στάσεων. Η άκριτη αποδοχή των πάντων σηματοδοτεί τελικά την παραίτηση από την προσπάθεια μετασχηματισμού του υλικού και πνευματικού κόσμου. Συνεπώς, δεν επιδιώκεται σε καμία περίπτωση η φίμωση ή η λογοκρισία της καλλιτεχνικής έκφρασης, αλλά η διερεύνηση: α) της επίδρασης που ασκούν σκόπιμα ή εν αγνοία τους οι προαναφερόμενοι καλλιτέχνες στις συνειδήσεις των αποδεκτών του έργου τους , β )των αντιλήψεων και των στάσεων που αυτοί καλλιεργούν απέναντι στα σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα με το «πολιτισμικό» τους παράδειγμά και γ) τις αισθητικές αξίες με τις οποίες οσμώνουν το κοινό.

Τζίμης Πανούσης vs Social Waste

Το συγκρότημα «Social Waste» είναι μάλλον άγνωστο στο ευρύ κοινό, σε αντίθεση με τον πασίγνωστο Τζίμη Πανούση. Οι Social Waste εκπροσωπούν το χιπ-χοπ το οποίο σύμφωνα με δήλωση μέλους τους «είναι παιδί της οικονομικής κρίσης, φωνή διαμαρτυρίας και μετανάστης. Και με τους φασίστες ήταν και θα είναι πάντα απέναντι»[ii] . Η πολιτική δολοφονία του φίλου τους και μουσικού της χιπ-χοπ Παύλου Φύσσα από τον Χρυσαυγίτη Γ.Ρουπακιά φαίνεται πως έχει άμεση σχέση με τα παραπάνω. 

Ο Τζίμης Πανούσης από την άλλη, στα πλαίσια της συνεργασίας του με γνωστό περιοδικό, από τον Δεκέμβρη του 2014 γράφει μηνιαία δύο τραγούδια τα οποία συνοδεύουν το έντυπο. Προϊόντα αυτής της δουλειάς μέχρι στιγμής είναι και οι συνεργασίες με τους Γιάννη Αγγελάκα, Σωκράτη Μάλαμα και Κατερίνα Στανίση. Κατά διαβολική τύχη η συνεργασία του Πανούση με την Κατερίνα Στανίση συνέπεσε με την ανακοίνωση της καθόδου της δεύτερης στην πολιτική με το κόμμα του Απόστολου Γκλέτσου. Τόσο η παραπάνω σύμπτωση (;), όσο και η επένδυση της κριτικής στο ΚΚΕ με τη μελωδία της Κατιούσα, αποδείχθηκαν άριστες επικοινωνιακές επιλογές του Πανούση, συνηγορώντας στη διαπίστωση πως τα παραπάνω τραγούδια παράχθηκαν με όρους εμπορευματικής επιτυχίας για να καταναλωθούν ευρέως με στόχο την άμεση κερδοφορία. 

Με βεβαιότητα δεν αξιώνουν να χαρακτηριστούν κλασικά σε βάθος χρόνου. Άλλωστε οι αγοραίες πρακτικές εντός του πολιτισμού επιτάσσουν έκαστο δημιούργημα «να έχει τον μεγαλύτερο δυνατό αντίκτυπο και να ξεπεραστεί πάραυτα» (Bauman, 2002,σ.192). Η «Κατιούσα του ΚΚΕ», για την οποία τόσος ντόρος έχει γίνει, ως άλλη μια εμπορευματοποιημένη δραστηριότητα ρέπει αναπόφευκτα προς το επιδερμικό και το οικείο, προς αυτό που έχει εδραιωθεί ως μαζική ψυχική διάθεση και καθημερινός κοινός νους. Στους στίχους διαβάζουμε:

Απ” του Άρη τα ένδοξα τα χρόνια/στους χιλιαστές του Περισσού/με τις ξύλινες καταγγελίες/του κοινοβουλίου η μαϊμού/Με τις κρατικές επιδοτήσεις/τους μισθούς ντροπής των βουλευτών/πλάι πλάι μαζί με χρυσαυγίτες/ορντινάτσα των καπιταλιστών/Απ” της Βάρκιζας την κωλοτούμπα/που έδωσε τα όπλα στα σκυλιά/οι σφραγιδοκράτες νταβατζήδες/κοροϊδεύουνε την εργατιά. 

Πανούσης και Αγγελάκας ασκούν κριτική στον ξύλινο λόγο του ΚΚΕ, χωρίς να αποφεύγουν οι ίδιοι την εξίσου ξύλινη φράση «ορντινάτσες των καπιταλιστών» (;), σε μελωδία που έχει ταυτιστεί στη συλλογική μνήμη με την Αντίσταση – άλλωστε γι’ αυτή τη μουσική υπόκρουση δε λοιδορήθηκε στην πραγματικότητα ο δήμαρχος Χαλανδρίου κατά την παρέλαση της 28^ης Οκτωβρίου; Για το «πλάι πλάι με χρυσαυγίτες», κατακρίθηκαν όπως τους αντιστοιχούσε και οι δυο.

Και οι Social Waste ασκούν κριτική στις ιστορικές επιλογές του ΚΚΕ, χωρίς όμως να εξισώνουν το θύμα με το θύτη , χωρίς να αφήνουν εκτός κάδρου τις επιλογές των αστικών κομμάτων και τις σχέσεις εξάρτησης της χώρας: 

Σκοπούς μη βάλεις, βγάλε το σκούφο κι ετοιμάσου/θα μιλήσουμε για κείνους που πουλήσαν τον ΕΛΑΣ σου/κι έπειτα ξεπουλήσανε και τούτο το χώμα/κι όμως τα σόγια τους μας κυβερνάνε ακόμα./Ναι όπως τ’ακούς! Μα μην ταράζεσαι, έχει κι άλλα,/εξάλλου εδώ πάντοτε ξένοι κρατάγαν την κουτάλα/κι εμείς πιστό σκυλί που ζητιανεύει, όπως θα ξέρεις,/καλά πού έφυγες νωρίς να μην τα δεις να υποφέρεις./Τι είπες, το κόμμα σου; Αυτό έχει μάθει να χάνει και να προδίδει,/ρώτησε και τον Πλουμπίδη. /Ξενοκρατία που λες τη χώρα τούτη άλωσε/κι από όταν έφυγες η δεξιά ξεσάλωσε./ ναι οι μεγάλοι δεν τέλειωσαν οι άξονες,/άλλαξαν βάρδια και ήρθαν οι Αγγλοσάξωνες. /Γι’ αυτό σου λέω, κάτι δεν έχει πεθάνει/κι ίσως αν έρθεις, πιο βαθιά να ανασάνει./Κι ύστερα κοίταξα ξανά τον φανοστάτη,/εκείνον στη φωτογραφία της ντροπής/κι είπα: «Αντίο Καπετάνιε επαναστάτη,/καλές εφόδους στην κοιλάδα της σιωπής». («Του Άρη»- επιλογή στίχων).

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα από τη σκοπιά της πολιτικής κριτικής είναι και η διασκευή «Προσευχή του μάγκα» από τον Πανούση με ερμηνευτή τον Σωκράτη Μάλαμα (υπενθυμίζουμε εδώ την άρνηση του Μάλαμα τον Σεπτέμβρη του ’13 να επιτρέψει ανάρτηση πανό από εκπαιδευτικούς και γονείς για τα ζητήματα της Παιδείας σε συναυλία του στην Πετρούπολη): 

Θεε μου μεγαλοδύναμε/που είσαι ψηλά “κει πάνω/ρίξε τη νόσο καλαζάρ Θεούλη μου/στους σκύλους των κομμάτων/Εκεί που τρώει ο Πάγκαλος/με τα χρυσά κουτάλια/βάλε στη σούπα τους σκατά Θεούλη μου/να του κοπούν τα σάλια/Δώσε κουράγιο στο λαό/και στους τυραννοκτόνους/ν” απαλλαγούμ” απ” τους βαλτούς Θεούλη μου/και τους ευρωμασόνους/Κι όταν θα σβήσει ο αργιλές/και βγουν τρανσέξουαλ νάνοι/ βαλ” όλους τους αγγέλους σου Θεούλη μου/να πουν το νάνι – νάνι.

Ο Πανούσης δεν ανήκει πολιτικά στην Χ.Α , όμως η φρασεολογία του περί κομματικών σκυλιών, βαλτούς, άμοιρου λαού και ανάθεσης της σωτηρίας του από τους εχθρούς ευρωμασόνους  στους σωτήρες τυραννοκτόνους αναπαράγει την αντιπολιτική ρητορεία των χρυσαυγιτών. Τελικά, το πολιτισμικό προϊόν που παράγει με όρους εμπορεύματος είναι επιδερμικό και αντιμορφωτικό. Είναι ο πολιτισμός ο οποίος «όχι μόνο δεν απομακρύνει τον άνθρωπο από την κυρίαρχη πραγματικότητα, έστω κι αν υπόσχεται διαρκώς κάτι τέτοιο, αλλά τον παγιδεύει σε αυτή, του παρουσιάζει αυτό που υπάρχει ως το μόνο δυνατό, αντί να λειτουργεί ως πεδίο κριτικής αποστασιοποίησης και αναστοχασμού των αντιφάσεών του» ( Παυλίδης,2012 σ. 133). 

Αντίθετα, οι Social waste  με το τραγούδι τους «Φράουλες στη Μανωλάδα» ασκούν κριτική στο πολιτικό προσωπικό χωρίς να αφήνουν στο απυρόβλητο τις τράπεζες, τους εφοπλιστές, το μιντιακό κατεστημένο, το ρατσισμό, την εκμετάλλευση από τους εργοδότες στο όνομα των ιδεολογημάτων της «ανάπτυξης» και του «έθνους»: 

Και ποιος τη χάρη μας τώρα, πέρασε η μπόρα/Αφού μας το πε ο Σαμαράς τι θέλεις τώρα;/Σου λέω έρχονται, αριβάρουν σε λιγάκι/ Οι τράπεζες του Βενιζέλου, η «ανάπτυξη» του Χατζηδάκη/Μετά την Ολυμπιακή και τον ΟΤΕ,/Στρώστε χαλί και φτάνουν οι επενδυταί/Να ’τα καλώς τα τα παιδιά τι να τους φέρουμε/ΟΠΑΠ, ΔΕΗ και ύδωρ τους προσφέρουμε/Κι εσύ που βγαίνεις μες στο δρόμο και φωνάζεις/Σε δέρνουνε μην τους επενδυτές τρομάζεις/Αφού σε σπρώξανε πρώτα στην ανεργία/Τώρα σου αλλάζουν τη δουλειά με τη δουλεία/Μας κατευθύνουν καναλάρχες και εκδότες/Μας θέλουν φρόνιμους να κάνουμε τις κότες/Οι εφοπλιστές στα παρασκήνια σιγοντάρουν/Και οι βουλευτές μες στη βουλή μας σαμποτάρουν/Κι εσύ σκυφτός και φράουλες στη Μανωλάδα/Να παν μπροστά τα αφεντικά… συγγνώμη, η Ελλάδα…

 
Για το τέλος αφήσαμε την πιο αναπάντεχη συνεργασία του Τζίμη Πανούση, αφού υπό την καθοδήγησή του ακούμε τη Στανίση να τραγουδά σε ρυθμούς λαϊκο- dubstep ακατάληπτους στίχους από τους οποίους ξεπετάγονται ο Τσε Γκεβάρα, ο εμφύλιος και οι «αντιστάσεις των μαζών». Πρόκειται για μια κακόγουστη συρραφή ετερόκλητων στοιχείων που καταλήγουν στην παραγωγή ενός χαρακτηριστικού Kitsch έργου. Στους στίχους, που έγιναν αποδεκτοί με ενθουσιασμό από τα κυρίαρχα ΜΜΕ (βλ. Πρώτο Θέμα) διαβάζουμε: 

Το κυριακάτικο τραπέζι/είναι στρωμένο πετιμέζι/κολλάει σα κάπνα σε μπουρί/σα μελωδία ποτ-πουρί/ στα αποφάγια απ” τις κονσέρβες του Εμφυλίου/Μύγα τσε τσε τσε Tσε γκεβάρα/τσιμπάει τη σάρα και τη μάρα/θα πει ο μπαμπάς τη προσευχή/θα αφουγκραστεί το BBC/και θα αρχίσει το μαρτύριο του σχολείου /Σκάει στο χέρι μου ένα Λόττο/σα πασχαλιάτικο μπουρλότο/ οι αντιστάσεις των μαζών/ κουρεύονται με το γκαζόν/ και οι βροντές του Ολύμπου πήγανε στο βρόντο.